W dniu 3 maja 1791r. Sejm Czteroletni po burzliwej debacie przyjął ustawę rządową, która przeszła do naszej historii pod nazwą Konstytucja 3 maja. Była ona druga na świecie (po Stanach Zjednoczonych Ameryki) i pierwszą w Europie deklaracją, która regulowała działalność i organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była to także dramatyczna, ostatnia próba ratowania Rzeczypospolitej.
Autorzy konstytucji uważali, że jej uchwalenie wzmocni wewnętrzną strukturę państwa i ograniczy wpływy szlachty i magnaterii, której przedstawiciele nierzadko ulegali przekupstwu i wpływom obcych dworów, ceniąc prywatę nad korzyść ogółu. Wielu historyków uważa, że uchwalenie tego dokumentu spowodowało zjawisko monarchii konstytucyjnej.
Co jeszcze zawierała konstytucja państwa, która w owych czasach w Europie była nowością? Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr ziemskich i uzyskiwania szlachectwa. Utrzymując poddaństwo chłopów, konstytucja pozbawiała jednak szlachtę prawa do nich, przyjmując tą warstwę społeczną pod opiekę rządu krajowego. Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.
Powiew zmian i Targowica
Postanowienia konstytucji oznaczały integralność Korony z Litwą poprzez jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy tolerancji dla innych uznawanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament, składający się z Sejmu – 204 posłów spośród szlachty i 24 plenipotentów miast oraz senatu. Ten miał być złożony z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencją króla, którego wobec nowych rolę znacznie zmniejszono. Zniesiono też instytucję liberum veto, a decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata.
Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz ze Strażą Praw, złożoną z prymasa i pięciu ministrów: policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Nastąpiła też zmiana dziedziczenia władzy- zniesiono wolną elekcję, zatem po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię.
Radość nie trwała długo. Doszło do zawiązania się konfederacji targowickiej i układu z carycą Katarzyną II. Konstytucja obowiązywała tylko przez 14 miesięcy, Natomiast Rzeczpospolita po kolejnych dwóch rozbiorach z lat 1793 i 1795 na długie 123 lata zniknęła z map świata.
Tomasz Wojciechowski